هبه یکی از عقود معین در حقوق مدنی است که در آن شخصی مالی را به رایگان به دیگری تملیک می‌کند. این عقد که در فقه اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، در قانون مدنی نیز به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. در این مقاله از سایت حقوقی همیارتو، به بررسی جامع مفهوم بخشش، شرایط، انواع، آثار و احکام آن می‌پردازیم.
تعریف هبه
هبه در لغت به معنای بخشش و عطا کردن است. در اصطلاح حقوقی، طبق ماده ۷۹۵ قانون مدنی ایران، هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به کس دیگر تملیک می‌کند. شخص بخشنده را واهب، شخص گیرنده را متهب و مال مورد بخشش را موهوب می‌نامند.
ارکان هبه
الف) واهب (بخشنده)
ب) متهب (گیرنده)
ج) موهوب (مال مورد بخشش)
د) قصد و رضا
شرایط صحت بخشش
الف) اهلیت واهب و متهب
ب) قصد و رضای طرفین
ج) قبض (تحویل مال موهوب به متهب)
د) معین بودن مال موهوب
ه) مالکیت واهب بر مال موهوب
انواع هبه
انواع هبهالف) بخشش معوض بخشش که در مقابل آن شرط عوض شده باشد.
ب) بخشش غیرمعوض هبه‌ای که بدون شرط عوض انجام شود.
ج) بخشش به قصد صله رحم بخششی که به خویشاوندان انجام می‌شود.
د) بخشش به غیر قصد صله رحم بخششی که به افراد غیر خویشاوند انجام می‌شود.
آثار بخشش
الف) انتقال مالکیت مال موهوب به متهب
ب) لزوم تسلیم مال موهوب به متهب
ج) ضمان درک برای واهب در صورت مستحق للغیر درآمدن مال موهوب
رجوع از بخشش
طبق قانون مدنی ، واهب می‌تواند با وجود شرایطی از بخشش رجوع کند. موارد جواز رجوع عبارتند از:
الف) بخشش غیرمعوض به غیر اقارب
ب) بقای عین موهوبه
ج) عدم تعلق حق غیر به عین موهوبه
موارد منع رجوع از هبه
الف) بخشش به قصد صله رحم
ب) بخشش معوض
ج) تلف یا انتقال عین موهوبه
د) تغییر عین موهوبه
احکام خاص بخشش
احکام خاص بخششالف) بخشش به صغیر قبض توسط ولی یا وصی صغیر انجام می‌شود.
ب)بخشش مشاع صحیح است اما نیاز به قبض دارد.
ج) بخشش دین صحیح است اما باید به خود مدیون هبه شود.
د) بخشش به وارث در حکم وصیت است اگر در مرض موت انجام شود.
هبه در حقوق بین‌الملل
در حقوق بین‌الملل خصوصی، معمولاً قانون محل وقوع مال برای هبه اموال غیرمنقول و قانون اقامتگاه واهب برای اموال منقول حاکم است.
جنبه‌های مالیاتی هبه
در بسیاری از کشورها، بخشش مشمول مالیات است. در ایران نیز طبق قوانین مالیاتی، هبه در برخی موارد مشمول مالیات می‌شود.
تفاوت هبه و وصیت چیست؟
زمان تأثیر
بخشش اثر آن در زمان حیات واهب است. به محض انعقاد عقد و قبض، مالکیت به متهب منتقل می‌شود.
وصیت اثر آن پس از فوت موصی است. تا زمانی که موصی زنده است، وصیت قابل رجوع است و مالکیتی منتقل نمی‌شود.
قابلیت رجوع
بخشش اصولاً عقدی لازم است و رجوع از آن در موارد محدودی امکان‌پذیر است (مثل هبه غیرمعوض به غیر اقارب).
وصیت تا زمان فوت موصی، کاملاً قابل رجوع است و موصی می‌تواند هر زمان آن را تغییر دهد یا باطل کند.
میزان تملیک در هبه و وصیت
بخشش محدودیتی در میزان مال قابل هبه وجود ندارد و شخص می‌تواند تمام اموال خود را هبه کند.
وصیت طبق قانون، وصیت فقط تا یک سوم اموال موصی نافذ است و مازاد بر آن نیاز به تنفیذ وراث دارد.
لزوم قبول
بخشش نیاز به قبول متهب دارد و بدون قبول او عقد منعقد نمی‌شود.
وصیت در زمان انشاء نیاز به قبول موصی‌له ندارد، اما پس از فوت موصی، موصی‌له می‌تواند آن را رد کند.
لزوم قبض در هبه و وصیت
بخشش قبض (تحویل مال) شرط صحت عقد هبه است.
وصیت قبض در وصیت شرط نیست و صرف انشاء وصیت کافی است.
اهلیت طرفین
بخشش هم واهب و هم متهب باید اهلیت کامل داشته باشند.
وصیت موصی باید بالغ، عاقل و رشید باشد، اما موصی‌له حتی می‌تواند جنین باشد.
تعیین موضوع
بخشش موضوع هبه باید معین و مشخص باشد.
وصیت می‌تواند به صورت کلی یا مردد باشد (مثل وصیت به فقرا).
محدودیت‌های شرعی هبه و وصیت
بخشش محدودیت خاصی ندارد و شخص می‌تواند به هر کسی هبه کند.
وصیت وصیت به نفع وارث نیاز به تنفیذ سایر ورثه دارد.
شکل و فرم هبه و وصیت
بخشش معمولاً به صورت رسمی و در دفاتر اسناد رسمی ثبت می‌شود (هرچند هبه شفاهی هم معتبر است).
وصیت می‌تواند به صورت رسمی، خودنوشت یا شفاهی باشد.
تأثیر بر ترکه
بخشش مال موهوبه از دارایی واهب خارج می‌شود و جزء ترکه محسوب نمی‌شود.
وصیت مال موصی‌به تا زمان فوت جزء اموال موصی است و پس از فوت از ترکه خارج می‌شود.
امکان تعلیق و اضافه هبه و وصیت
بخشش نمی‌تواند معلق یا مضاف به زمان آینده باشد.
وصیت می‌تواند معلق یا مضاف به زمان آینده باشد.
تأثیر فوت یکی از طرفین در هبه و وصیت
بخشش با فوت واهب یا متهب قبل از قبض، هبه باطل می‌شود.
وصیت فوت موصی شرط تحقق وصیت است و فوت موصی‌له قبل از قبول، حق رد یا قبول را به وراث او منتقل می‌کند.
مالیات
بخشش در برخی موارد مشمول مالیات بر درآمد اتفاقی می‌شود.
وصیت معمولاً مشمول مالیات بر ارث می‌شود.
قابلیت اسقاط حقوق
بخشش نمی‌تواند برای اسقاط حقوق آینده استفاده شود.
وصیت می‌تواند برای اسقاط حقوق آینده (مثل اسقاط حق شفعه) استفاده شود.
این تفاوت‌های دقیق نشان می‌دهد که بخشش و وصیت، علی‌رغم شباهت‌هایی که در انتقال مال بدون عوض دارند، از جهات مختلف حقوقی، کاملاً متمایز هستند و هر کدام کاربردها و شرایط خاص خود را دارند.
نتیجه‌گیری
بخشش و وصیت دو نهاد حقوقی مهم در انتقال اموال بدون عوض هستند، اما تفاوت‌های اساسی در زمان تأثیر، قابلیت رجوع، میزان تملیک، لزوم قبض و سایر جنبه‌های حقوقی دارند. درک این تفاوت‌ها برای انتخاب صحیح بین این دو ابزار حقوقی و استفاده مناسب از آنها در تنظیم روابط مالی و برنامه‌ریزی اموال ضروری است.
سوالات متداول
۱. آیا بخشش نیاز به قبض دارد؟
بله، قبض (تحویل مال) شرط صحت هبه است.
۲. آیا وصیت در زمان حیات موصی قابل رجوع است؟
بله، وصیت تا زمان فوت موصی کاملاً قابل رجوع است.
۳. حداکثر میزان مجاز برای وصیت چقدر است؟
یک سوم اموال موصی، مازاد بر آن نیاز به تنفیذ وراث دارد.
۴. آیا هبه می‌تواند معلق باشد؟
خیر، بخشش نمی‌تواند معلق یا مضاف به زمان آینده باشد.
۵. آیا موصی‌له باید در زمان انشای وصیت اهلیت داشته باشد؟
خیر، حتی جنین هم می‌تواند موصی‌له باشد.
